شمیم یاس

نوحه‌ها و مرثیه‌های فراوانی در این شب، سروده شده است که مضمون آنها بیان رها شدن جنازه‌های شهدای کربلا و بی‌یار و یاور شدن اسراء و زنان و کودکان است. در میان شاعران شعر حبیب الله چایچیان متخلص به حِسان نیز ازاشعار معروف شام غریبان است با این مطلع(خیمه ها می سوزد و شمع شب تارم شده…) [یادداشت ۱]و نیز از جمله معروف‌ترین این اشعار که به صورت دودَمه در هیئات مذهبی خوانده می‌شود شعر خائف لاهیجی است.

شعر خائف درباره شام غریبان:
امشب به صحرا بی‌کفن جسم شهیدان است
شام غریبان است
امشب نوای بی‌کسان بر بام کیوان است
شام غریبان است
امشب به دشت کربلا نالان یتیمانند
تا صبح گریانند
امشب به روی کشته‌ها در ناله مرغانند
چون نی در افغانند
بر خاک بی‌غسل و کفن رعنا جوانانند
خوابیده عریانند
بر غربت اجسادشان عالم پریشان است
شام غریبان است
امشب به بالین حسین زینب عزادار است
در غم گرفتار است
امشب سکینه بر سر نعش پدر زار است
تا صبح بیدار است
امشب فلک حیران ز حال عترت زار است
از دیده خونبار است
زهرا به دور کشته‌ها با خیل حوران است
شام غریبان است
امشب سلیمان زمان در گوشه هامون
غلطیده‌ اندر خون
اندر هوای خاتم او بَجدَل ملعون
دیوانه و مجنون
سازد جدا انگشت شه آن بی‌حیای دون‌
ای چرخ شو وارون
کی خاتَمِ محبوب حق در شأن دیوان است
شام غریبان است
امشب تن چاک حسین در نینوا بی‌سر
در بحر خون اندر
خوابیده بی‌غسل و کفن با علی اکبر و علی اصغر
با یاوران یک سر
اما ز ظلم خولی مردود سگ کمتر
در کنج خاکستر
در کوفه رأسش در تنور گرم مهمان است
شام غریبان است
امشب جناب فاطمه تا صبح در زاری
اشک غمش جاری
گاهی بحال دختران اندر پرستاری
اشک غمش جاری
گاهی کند در مطبخ خولی عزاداری
اشک غمش جاری
از ناله‌های زار او «خائف» نواخوان است
شام غریبان است
اصلاح عربانی، کتاب گیلان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۱۴

تاریخچه سوگواری شام غریبان
این عزاداری، تا قبل از مظفرالدین شاه، در تهران معمول نبود و چون نوحه دسته‌گردانی شام غریبان به زبان ترکی است، می‌توان حدس زد که این عزاداری همراه‌ ترک‌ها با مظفرالدین شاه، به تهران آمده باشد؛ چنان‌که بزرگترین شام غریبان را هم در مسجد شیخ عبدالحسین، تکیه ترک‌ها می‌گرفتند.در کتاب‌های زیارات، برای عصر روز عاشورا، زیارتی وارد شده که به منزله عرض‌ تسلیت به پیغمبر(ص)، امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و امام حسن(ع)، یعنی صاحبان عزا است. شاید مراسم شام غریبان نیز از این زیارت ناشی شده باشد.

آداب و رسوم

روشن کردن شمع در شام غریبان، کربلا
شام غریبان کم و بیش مانند یک مجلس روضه است، با این تفاوت که در این جلسه، چراغ روشن نمی‌کنند و با افروختن چند شمع، روشنی کمی به مجلس می‌دهند. دسته‌های عزادار، عَلَم و کتل برنمی‌دارند و زنجیر و سینه نمی‌زنند، بلکه با صفوفی نسبتاً منظّم به مجلس می‌آیند، با گریبان‌های باز و با سکوت و متانت، مهموم و مغموم حرکت می‌کنند یا می‌نشینند. سرانجام روضه ای خوانده می‌شود که بیشتر به وقایع شب یازدهم محرم سال ۶۱ق و سرنوشت اعضای خاندان امام حسین(ع) مربوط می‌شود.

در این سوگواری از کودکان و نونهالان برای تمثیل واقعه عاشورا استفاده می‌شود. این مراسم یادآور آوارگی اهل بیت امام حسین(ع) و اسیران و کودکان بازمانده از کربلا است که در غروب عاشورا، بی‌پناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر می‌بردند.

در شام غریبان نوحه خود را آرام و بی‌سروصدا می‌خوانند. گاهی همه می‌نشینند و یک بند اشعار خود را نشسته می‌خوانند و بعد برای خواندن بند دوم بلند می‌شوند و در حال راه‌رفتن مصرع دوم را تمام می‌کنند و با این کیفیت افتان و خیزان وارد مجلس شده و خارج می‌شوند

شام غریبان ، در ادبیات و مرثیه‌های پارسی‌زبان به غروب آفتاب روز عاشورا و سوگواری این شب گفته می‌شود. نوحه‌های این مراسم یادآور آوارگی اهل بیت امام حسین(ع) و اسیران و کودکان بازمانده از واقعه کربلا است که در غروب عاشورا، بی‌پناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر می‌بردند. بعضی رسوم خاص، مانند روشن‌کردن شمع یا نشستن در تاریکی، باعث تفاوت عزاداری این شب با دیگر شب‌های محرم می‌شود.
شام غریبان در لغت و اصطلاح
یکی از معانی واژه غریب، دور افتاده از وطن است و گاهی برای کسی که بی یار و یاور مانده است نیز از واژه غریب استفاده می‌شود. شام غریبان نیز به معنای شب ِ مردم غریب و دورافتاده از یار و دیار آمده است.

در اصطلاح و در مرثیه‌های پارسی زبان‌، به غروب آفتاب روز عاشورا و سوگواریِ شبانه این شب گفته می‌شود

اتفاقات شام عاشورا
سپاه دشمن غروب عاشورا زنان را از خیمه‌ها بیرون کردند و خیمه‌ها را آتش‌زدند. در این هنگام زنان فریاد می‌زدند و چون چشم‌شان به کشتگان خود افتاد لطمه به صورت زدند. عمر بن سعد غروب عاشورا سر امام حسین(ع) را با خولی اصبحی و حمید بن مسلم ازدی و سرهای یاران و خاندان او را که هفتاد و دو سر بود، به همراه شمر، قیس بن اشعث و عمرو بن حجاج و عزرة بن قیس نزد ابن زیاد فرستاد.عمر سعد خود با جمعی از لشکریانش آن شب را در کربلا ماند و روز بعد نزدیک ظهر پس از دفن کشتگان سپاه خود، همراه اهل بیت امام حسین(ع) و دیگر بازماندگان، به سمت کوفه حرکت کرد.نقل کرده‌اند که در شب یازدهم محرم که شام غریبان بود، حضرت زینب(س) نماز شبش را ترک نکرد؛ اما به سبب ضعفی که او را فرا گرفته بود، نماز را نشسته خواند.

ادامه »

رفتی و با رفتنت چه بر سر من رفت
هر چه توان داشتم ز پیکر من رفت

گفتم اباالفضل هست غصه ندارم
عیب ندارد اگر که اکبرِ من رفت

بس که بلند است هِلهله به گمانم
کوفه خبر دار شد که لشگرِ من رفت

چِشمِ قشنگ تو سه شعبه ی مَسموم
وای چه ها بر تو ای برادرِ من رفت

خواهر من یک به یک به اهل حرم گفت
وای اباالفضل رفت، معجرِ من رفت

رفتی با رفتن تو دستِ حرامی
تا بغلِ گوشواره ی دخترِ من رفت

طفل رَضیع مرا رباب کفن کرد
فکر کنم دیده ی آب آورِ من رفت

جانِ حسین، روی نیزه باش مراقب
دیدی اگر که سمتِ حرمِ خواهر من رفت

#شاعر:علی اکبر لطیفیان

دور اباالفضل ولی تَرپَتمه داغقیلمیشِ بدنی
سن داغیلسان دا آخِر بیر قبر یِقان‌ ماخ بدنی

ای منم ال توتانیم، اللرین، اللرد قالوب
پیکرین هر تیکه اسی گور نجه هر یرده قالیب

حکم روزه گرفتن در تاسوعا و عاشورا
روزه گرفتن در تاسوعا و عاشورا مکروه است. علامه مجلسی در زاد المعاد فرموده، بهتر آن است که روز نهم و دهم را روزه ندارد زیرا که بنی امیه این دو روز را برای برکت و شماتت بر قتل آن حضرت روزه می‌داشتند.
در روايتي شخصي از امام صادق عليه السلام راجع به روزه گرفتن در روز عاشوراء سئوال مي كند حضرت مي فرمايد:

روز عاشورا روز شهادت امام حسين است. اگر مي خواهي به حسين شماتت كني (از بلايي كه به آنها وارد شده اظهار خشنودي كني) در روز عاشورا روزه بگير. بني اميه لعنه اللَّه عليهم و آن افرادي از اهل شام كه آنان را در كشتن حسين اعانت نمودند نذر كردند: اگر حسين كشته شود و اشخاصي كه از آنان بر حسين عليه السلام خروج كرده اند سالم بمانند و مقام خلافت نصيب آل ابو سفيان شود روز عاشورا را براي خود عيد قرار دهند و آن روز را براي شكرگزاري روزه بگيرند. لذا اين موضوع تا امروز بين مردم سنت و معمول شد و مردم عموما به آنان اقتدا كردند. آري به اين علت است كه روز عاشورا را روزه مي گيرند و در اين روز اهل و عيال خود را مسرور مي كنند.

سپس حضرت فرمود:

آري! روزه اين روز براي مصيبت نيست. چون فقط براي سپاس از جهت سلامتي بني اميه است. حسين عليه السلام در اين روز مصيبت ديده است، اگر تو هم مصيبت زده هستي اين روز را روزه نگير و اگر از كساني هستي كه قصد شماتت اهل بيت را داشته و سلامت بني اميّه تو را خشنود كرده اين روز را روزه بدار. امالي شيخ طوسي، ص ۶۶۷، رقم ۱۳۹۷ / ۴.

زیارت تاسوعا
خواندن زیارت زیر در روز عاشورا توصیه شده است:

اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وارِثَ ادَمَ صَفْوَةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وارِثَ نُوح نَبِیِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وارِثَ اِبْراهیمَ خَلیلِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وارِثَ مُوسی کَلیمِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وارِثَ عیسی رُوحِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وارِثَ مُحَمَّد حَبیبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وارِثَ عَلِیٍّ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وارِثَ الْحَسَنِ الشَّهیدِ سِبْطِ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یابْنَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یابْنَ الْبَشیرِ النَّذیرِ، وَابْنَ سَیدِ الْوَصِیینَ اَلسَّلامُ عَلَیکَ یابْنَ فاطِمَةَ سَیدَةِ نِسآءِ الْعالَمینَ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا اَبا عَبْدِاللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا خِیرَةَ اللهِ وَابْنَ خِیرَتِهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا ثارَ اللهِ وَابْنَ ثارِهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ اَیهَا الْوِتْرُ الْمَوْتُورُ

در کتب شیعیان برای شب و روز تاسوعا اعمالی مستحب ذکر شده است که در این مطلب به شرح آن می‌پردازیم.

خواندن زیارت عاشورا
اولین عمل مستحبی ذکر شده برای روز تاسوعا و روز عاشورا خواندن زیارت امام حسین (ع) است. زیارت امام حسین (ع) در تاسوعا و عاشورا پاداش بسیار زیادی دارد. کسی که در شب عاشورا تا صبح در حرم سیدالشهدا (ع) بماند، خدا او را با شهدا و در کنار امام حسین (ع) محشور می‌کند.

احیای شب تاسوعا
احیای شب عاشورا فضیلت زیادی دارد و بسیار توصیه شده است. در میزان ثواب آن آمده که اندازه عبادت همه ملائکه و برابر با هفتاد سال است.

دعای حضرت عباس (ع) در روز تاسوعا
جهت گرفتن حاجت ۱۳۳ مرتبه این دعا خوانده شود:

یا کاشفَ الکَربْ عَنْ وَجه الحُسَین (ع) اِکشَفْ کَربی بحَقِ أَخیکَ الحُسَین (ع)

فرستادن لعن بر قاتلین کربلا
یکی از اعمال روز عاشورا و تاسوعا طبق فرموده ی امام باقر (ع) این است که بر قاتلان آن حضرت، لعن و نفرین کنید و در مصائب امام حسین (ع)، این ذکر را بگویید:

أَعْظَمَ اللَّهُ أُجُورَنَا بمُصَابنَا بالْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ‏ وَ جَعَلَنَا وَ إِیَّاکُمْ مِنَ الطَّالِبینَ بثَارِهِ مَعَ وَلِیِّهِ الْإِمَامِ الْمَهْدیِّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ (عَلَیْهِ) السَّلاَمُ‏

تاسوعا، نهمین روز محرم و یکی از روزهای سوگواری شیعیان و مرتبط با واقعه کربلا در سال ۶۱ قمری است. در نهم محرم ۶۱ق، شمر بن ذی الجوشن با نامه‌ای از طرف عبیدالله بن زیاد، وارد کربلا شد. در آن نامه از عمر بن سعد جدیت بیشتر در برخورد با امام حسین(ع) خواسته شده بود که به هجوم لشکر عمر بن سعد در عصر این روز، منجر شد. امام حسین(ع) با فرستادن برادرش عباس بن علی(ع)، از آنها مهلت گرفت تا شب را با نماز و تلاوت قرآن به صبح برسانند.